En opeens is daar het bericht dat Donald Trump zich terugtrekt uit de nucleaire deal met Iran. Met een tweet “de Iran deal deugt in de kern niet” wordt datgene waarmee hij in zijn verkiezingscampagne al had gedreigd, realiteit. Net zoals hij uit het handelsakkoord met Azië en het internationale klimaatakkoord stapte.

Op dinsdag 8 mei 2018 kondigt de president van de Verenigde Staten van Amerika aan dat hij de deelname aan het zogenoemde Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) beëindigt. Sancties die eerder waren opgeheven, worden weer opgelegd. Burgers en bedrijven krijgen periodes van 90 dagen of 180 dagen om activiteiten te staken die tot voor kort nog waren toegestaan. Verkoop van ruwe olie door Iran wordt op termijn aan banden gelegd. 

Opvallend is dat de Amerikaanse president geen gebruik gemaakt van het zogeheten ‘snap back’-mechanisme uit het internationale akkoord. Hierdoor kunnen opgeheven sancties automatisch weer in werking treden als een van de partijen bij de deal zich beklaagt dat Iran zich niet aan de afspraak houdt om nooit nucleaire wapens te ontwikkelen. Je zou dat op het eerste gezicht hebben verwacht, maar aan het gebruikmaken van de snap back zit een groot nadeel voor Trump. Nu hij zich terug trekt zonder beroep op de snap back hoeft de VS niet langs de VN Veiligheidsraad die in dat geval nog voor behoud van sanctieverlichting kan stemmen. En het laat zich raden wat de Veiligheidsraad (met permanente leden zoals Rusland, China en Frankrijk) besloten zou hebben. Eenzijdige opzegging door de VS laat de deal voor de andere deelnemers aan het akkoord zoals de EU, China en Rusland onaangetast. Voor burgers en bedrijven in die landen blijven de sancties opgeheven.

Toch wordt ook niet-Amerikaanse partijen door de VS aangeraden om hun handel met Iran af te bouwen. Daarmee lijken de omstreden ‘secundaire sancties’ van de VS weer in beeld te komen. Waar primaire sancties zien op Amerikaanse personen en entiteiten, zagen secundaire sancties op niet-Amerikaanse personen en entiteiten. Voorheen moesten deze secundaire sancties niet-Amerikaanse partijen ervan weerhouden te handelen met doelwitten van Amerikaanse primaire sancties, ook al vielen zij strikt genomen niet onder jurisdictie van de VS. Deden zij dit wel, dan liepen zij het risico zelf op een Amerikaanse zwarte lijst terecht te komen.

Terugkeer van secundaire sancties waar het handel van niet-Amerikanen met Iran betreft, heeft potentieel grote gevolgen voor internationaal opererende bedrijven. Zij zien hun investeringen van de afgelopen tweeënhalf  jaar in Iran mogelijk in rook opgaan. Want hoe realistisch is het dat in de korte overgangstermijn die nu door de VS is gegeven leningen zijn afbetaald, deelnemingen afgestoten of samenwerkingen ontbonden?

Sinds de verlichting van de sancties ten aanzien van Iran vanaf 16 januari 2016, zijn Europese bedrijven in grote getale naar Iran getrokken om daar de veelbelovende opkomende markt van 80 miljoen consumenten te betreden. Veelal aangevoerd door de diverse ministers van economische en buitenlandse zaken op druk bezochte handelsmissies. Hoewel het Nederlandse bedrijfsleven ook is aangelopen tegen de aarzelende opstelling van banken bij het faciliteren van betalingsverkeer en het verstrekken leningen, zeker waar die banken een belangrijke Amerikaanse tak hebben.

De grote vraag is nu wat Europa gaat doen. Vaak volgt de EU na enkele dagen in de voetsporen van de VS wanneer deze weer personen en entiteiten op een van haar sanctielijsten heeft geplaatst. De EU vertegenwoordiger van buitenlandse zaken Federica Mogherini geeft nu in sterke bewoordingen aan dat zolang Iran zich aan de nucleaire afspraken houdt, de EU de deal blijft ondersteunen. Zij onderstreept het belang van bescherming van EU’s investeringen maar hoe dit handen en voeten krijgt is en blijft onzeker.

Als de EU de JCPOA en de sanctieverlichting in leven wil houden, zal zij Europese organisaties die in Iran legitiem zaken doen daadwerkelijk moeten beschermen. Dan is dit het moment om een hernieuwde bemoeienis van de VS ver buiten haar landsgrenzen, een halt toe te roepen. Bijvoorbeeld door een maatregel als de antiboycotverordening die in de jaren ’90 in het leven is geroepen om gevolgen van Amerikaanse sancties tegen Cuba voor EU ingezetenen ongedaan te maken. Ook dient de EU voor en achter Europese bedrijven te gaan staan die geconfronteerd worden met handhaving door de VS zonder dat van enige link met Amerika sprake is. Niet alleen via diplomatieke kanalen maar ook door op te treden wanneer Amerikaanse autoriteiten onbevoegd onderzoek doen op Europees grondgebied.

 Is de EU in staat als een blok op te treden en een dergelijke vuist te maken? Met dank aan Trump een eensgezind Europa, in ieder geval waar het gaat om de handel? Het valt nog te bezien. In de tussentijd, heeft Brussel de Iraanse bevolking opgeroepen zich niet gek te laten maken en is Trump uitgenodigd er nog eens een nachtje over te slapen.