De bescherming van vormgeving
De vormgevingsindustrie is een van de snelst groeiende sectoren van de Nederlandse economie; Dutch Design is hot! Deze sector levert een belangrijke bijdrage aan de werkgelegenheid en de groei van het aantal nieuwe ondernemingen in Nederland. De sector is een aanjager van innovatie. Omdat de creatieve industrie een sterke positie heeft en mogelijkheden om nog verder te groeien, is de sector (samen met acht andere sectoren) in 2010 door het kabinet aangewezen als topsector. Dit houdt in dat de overheid samen met het bedrijfsleven en de wetenschap gericht in de sector investeert. De ambitie van de Topsector Creatieve Industrie is om Nederland in 2020 de meest creatieve economie van Europa te laten zijn.
Ook Europa heeft het belang van design ingezien. Er werken in Europa ongeveer 410.000 ontwerpers die samen een jaarlijkse omzet genereren van € 36 miljard. De Europese vormgevingsindustrie wordt daardoor internationaal erkend als een bekwame speler en leider op het gebied van design. Gezien het enorme belang van deze designindustrie heeft de Commissie in 2009 besloten dat design een integraal deel moet gaan uitmaken van het Europese innovatiebeleid. Met de presentatie van het actieplan ‘Implementing an Action Plan for Design-Driven Innovation’ (Brussels, 23.9.2013 SWD(2013) 380 final), heeft de Commissie eind 2013 aan dat voornemen een vervolg gegeven. De eerste alinea uit dit actieplan luidt:
“1. DESIGN FOR GROWTH AND PROSPERITY
There is general political agreement in Europe that all forms of innovation need to be supported to ensure competitiveness, prosperity and well-being. Design is increasingly recognised as a key discipline and activity to bring ideas to the market, transforming them into user-friendly and appealing products or services. Though still often associated solely with aesthetics, the application of design is much broader. A more systematic use of design as a tool for user-centred and market-driven innovation in all sectors of the economy, complementary to R&D, would improve European competitiveness. Analyses of the contribution of design show that companies that strategically invest in design tend to be more profitable and grow faster”.
Daar waar de economische belangen groot zijn, is ook de behoefte aan juridische bescherming groot. Producenten en vormgevers die veel tijd en geld besteden aan en moeite steken in de vormgeving van de door hen vervaardigde producten willen niet dat concurrenten met de fraai door hen ontworpen vormgeving ervan doorgaan. En als dat wel gebeurd dan willen zij daar tegen kunnen optreden. Of ook daadwerkelijk tegen die nabootsers opgetreden zal kunnen worden is afhankelijk van het antwoord op de vraag in hoeverre de nagebootste vormgeving (het design) juridisch beschermd is.
Het punt is nu dat vormgeving/design door veel verschillende intellectuele eigendomsrechten beschermd kan worden. Het intellectuele eigendomsrecht dat specifiek voor de bescherming van vormgeving in het leven is geroepen is het modelrecht. Een model wordt – net als een merk- verkregen door inschrijving. Alleen vormgeving die voldoende afwijkt van hetgeen al bestaat komt voor modelrechtelijke bescherming in aanmerking. Het ingeschreven modelrecht heeft een maximale duur van vijfentwintig jaar: het modelrecht vervalt na vijf jaar, maar kan vier keer met een periode van vijf jaar worden vernieuwd. Naast het ingeschreven modelrecht bestaat er ook nog een niet-ingeschreven modelrecht. Het is een modelrecht dat vormvrij (het hoeft niet aangevraagd te worden, noch ingeschreven te worden) en gratis tot stand komt. Dit laagdrempelige beschermingsregime is in het leven geroepen om die bedrijfstakken (zoals de mode- en textielindustrie) tegemoet te komen, waar in korte tijd grote aantallen modellen met een korte levensduur worden geproduceerd. Voor die producenten zijn inschrijfformaliteiten nodeloos bezwarend. Hiertegenover staat echter wel dat de beschermingsduur slechts drie jaar bedraagt. Vormgevers/producenten dienen zich van deze korte beschermingsduur goed doordrongen te zijn. Blijkt dat de vormgeving van het product na die drie jaar commercieel nog steeds mee kan dan zou men wel eens met lege handen kunnen staan. Men zal dan met lede ogen moeten aanzien dat concurrenten ongestraft identieke producten op de markt kunnen brengen, met alle financiële gevolgen van dien.
Naast het modelrecht is vooral het auteursrecht een voor designers belangrijk recht. Dit recht ontstaat anders dan het ingeschreven modelrecht van rechtswege, dus zonder vastlegging in een register. Het recht ontstaat op het moment van het scheppen van het werk. Wel moet de vormgeving oorspronkelijk zijn. Deze beschermingsdrempel is hoger dan de drempel die in het modellenrecht geldt. Het is dus heel goed mogelijk dat vormgeving wel voor modelrechtelijke bescherming in aanmerking komt, maar niet voor auteursrechtelijke bescherming. Voldoet men echter aan de strengere auteursrechtelijke beschermingsdrempel dan verkrijgt men een langdurige bescherming: het auteursrecht biedt de rechthebbende tot zeventig jaar na de dood van de maker bescherming tegen ongeoorloofde nabootsingen.
Het merkenrecht is minder geschikt voor de bescherming van vormgeving. Door de strenge regels is het slechts in uitzonderlijke gevallen mogelijk om voor de vorm van producten merkenrechtelijke bescherming te verkrijgen. Voor technische vormgeving is de producent/designer aangewezen op de bescherming van het octrooirecht. Voor het verkrijgen van een octrooirecht gelden strenge eisen. De bescherming duurt twintig jaar. Ten slotte kan vormgeving door het algemene recht inzake de onrechtmatige daad beschermd worden. Hoewel dit geen specifiek intellectueel eigendomsrecht kan het voor vormgevers in de praktijk een belangrijk vangnet zijn. Met name in die gevallen waarin het design niet voldoet aan de strenge auteursrechtelijke beschermingsregels en bijvoorbeeld in het geval de driejarige beschermingstermijn van het niet-ingeschreven modelrecht is verlopen.
Door al deze verschillende beschermingssystemen en de mogelijke samenloop van die systemen, is het recht met betrekking tot de bescherming van vormgeving/design vrij onoverzichtelijk en gecompliceerd. Het is voor producenten en designers echter van het allergrootste belang dat hun ontwerpen goed beschermd zijn. Het ontstaan en voortbestaan van de onderneming kan ervan hangen. Dat vereist inzicht in de voorhanden zijnde beschermingsmogelijkheden. De advocaten van bureau Brandeis beschikken over die kennis. Diezelfde advocaten kunnen u ook van dienst zijn in het geval concurrenten inbreuk maken op de aan u toekomende intellectuele eigendomsrechten.